Wāhanga 3: Whakamahere Rautaki Reo Māori a ngā pokapū ārahi tokoono

Whakamahinga i Te Rautaki Reo Māori.

3.1
Kei roto i tēnei Wāhanga, ko mātou ka:

  • tuku whakarāpopotonga o ngā whakaritenga Rautaki mō ngā whakamahere pokapū ārahi;
  • whakarāpopoto i ā mātou kitenga mō te ahunga whakamua a ngā pokapū ārahi ki te whakatutuki i ā rātou whakamahere Rautaki;
  • whakaahua, ka tuku kōrero hoki mō ngā wero kei mua i ngā pokapū kei te whakatutuki i ā rātou whakamahere; me te
  • hanga tūtohutanga mō te whakapai ake te whakamahinga o te Rautaki.

Ngā whakahaere a Te Rautaki Reo Māori

3.2
I whakahau te Komiti Matua a te Pāremata ki ngā pokapū ārahi katoa, kia oti ā rātou mahere whakamahinga Rautaki mō ā rātou wāhi mana whakahaere i mua o te 30 o Pipiri 2004. E whakahau ana te Rautaki kua tuhia, kia whakaurua ki roto i ngā mahere whakamahinga, ngā:1

  • he hononga mārama ki ngā whāinga o te Rautaki Reo Māori;
  • he tirohanga ki ngā āhuatanga o te taiao e hāngai mai ana;
  • he pūnaha mō te mahi tahi ki te hunga e whai wāhi mai ana;
  • he tohu, he whakamārama hoki i ngā whakahaere i te rāngai;
  • he whāinga ā-whakahaere (kia rima tau tonu te roa o ngā whāinga nei);
  • ko ngā ratonga e tutuki ai ngā whāinga ā-whakahaere (me ngā huarahi whiriwhiri i whakatau ai koinei ngā ratonga me whakarato);
  • he wātaka whakarato;
  • ko ngā rauemi e whakaratoa ai ngā ratonga (me te tātari i te nui o ngā rauemi e wātea ana i tēnei wā); me
  • he pūnaha arotake.

3.3
Ko te tikanga me hanga e ngā pokapū ā rātou mahere ki roto i te horopaki whānui ake o ngā whakaritenga whakamahere, me te hanga atu ki runga i ngā whakamahere, ngā hōtaka, me ngā ratonga e takoto ana. Me tautuhi ngā pokapū ngā take moni, me ngā take ake, mā roto i ā rātou whakaritenga whakamahere, me te whakahaere i ēnei take i runga i ngā whakaritenga tahua moni, whakamahere, me ngā tari.

Ā mātou kitenga

3.4
Kāhore tētahi pokapū i te pupuri mahere whakamahinga whakaoti e hono ana ki ngā whakaritenga a te Komiti Matua a te Pāremata i mua o te 30 o Pipiri 2004. I te haere tonu ngā mahi a ngā pokapū ki te whakatutuki i ā rātou whakaritenga whakamahere.

Te kaunekenga atu ki te 30 o Pipiri 2004

3.5
He mahere whakamahinga tā TPK me Te Māngai Pāho, e hāngai mārama ana ki ō rātou wāhi Rautaki o ngā mana whakahaere, me te whakaatu i ā rātou ake mahinga, me te whakaatu me pēwhea rātou e ārahi ai i ā rātou ake wāhi mana whakahaere. Heoi, kāhore he wāhanga iti i roto i ngā mahere i ētahi wāhi. I tua atu:

  • i te takoto hukihuki tonu te mahere a TPK mō ngā kaupapa here, te whakaritenga, me te arotake reo Māori;
  • i hangaia e TPK me Te Taura Whiri tētahi mahere tautokorua mō ngā ratonga tūmatanui, i roto i te reo Māori, engari i te takoto hukihuki anō; ā,
  • i whakatakototia e Te Māngai Pāho tētahi tuhinga hukihuki o tāna Pānui Whāinga, kāhore i hangaia he mahere whakamahinga Rautaki.

3.6
He mahere whakamahinga hukihuki tā Te Taura Whiri i te Reo Māori, e whakarārangi ana i ngā mahi ka whakahaeretia e rātou i roto i ngā wāhi o ngā ratonga reo Māori, ngā whakamahere reo hapori, me ngā ratonga tūmatanui e whakawhiwhia ana i roto i te reo Māori. E tāpiri ana ki roto i te mahere ko ngā āta tirohanga i te taiao, i roto i ēnei wāhi me te whakamārama ka pēwhea ēnei mahinga whakamahere e hono atu ki ngā whāinga Rautaki. Kāhore i roto i te mahere hukihuki i tēnei wā, ngā whakamahere mō ngā hōtaka pārongo, mō te whanaketanga whānau rānei, arā, ngā wāhi tāpiri e rua, o te mana whakahaere i whakamanatia e te Komiti Matua a te Pāremata i te marama o Whiringa-ā nuku 2003.

3.7
He mahere whakamahinga tā te Whare Pukapuka me te Manatū Taonga, i te takoto hukihuki, ā, kāhore i whakatutuki i ngā whakaritenga katoa o te Rautaki. Kāhore ngā mahere hukihuki nei i te whakaatu i ngā mahi a ngā pokapū ki te tautoko i te whakahoutanga reo Māori, ki te ārahi rānei i ō rātou wāhi mana whakahaere.

3.8
I mua i te tuhinga o te Rautaki kua tīmata kē Te Tāhuhu o te Mātauranga ki te hanga i tētahi pou tarāwaho huanga akoranga reo rua, i runga i ngā moni i whakawhiwhia mai i te tahua moni kāwanatanga o te tau 2003. I whakaae te Komiti Matua a te Pāremata ko te mahere whakamahinga a te Manatū mō te Rautaki ka whanaketia i roto i te horopaki o ngā mahinga ki roto i te pou tarāwaho. I whakatakototia e te Manatū tā ratou mahere whakamahinga i mua o te 30 o Pipiri 2004. Heoi, i rārangi mai i raro i tēnei mahere ka pēwhea te Manatū e hanga i te Pou Tarāwaho Akoranga Reo Rua, kāhore mō te āhua e ārahina ai e ia te wāhanga o te akoranga reo Māori. I kitea e mātou i te wā o tā mātou arotake kāhore i oti taua pou tarāwaho. I te tau 2006, i whiwhi moni anō te Manatū hei whakatutuki i te pou tarāwaho, ā, i muri i tērā ka whakatikatikangia, ka whakaingoatia kētia ko te Pou Tarāwaho Huanga Akoranga Reo Māori.

Te kaunekenga mai i te 30 o Pipiri 2004

3.9
Kua kauneke mai ngā pokapū ārahi atu ki te whakatutuki i ngā hiahia whakamahere a te Komiti Matua a te Pāremata. Kei te haere tonu ngā mahi a ngā pokapū ki te whakaoti i ngā mahere whakamahinga a te Rautaki mā roto i ngā tikanga whakamahere rerekē, tāpiri atu ki te hanga hononga i waenga i ā rātou mahinga me te Rautaki kei roto i ā rātou Pānui Whāinga, ki te whakapā atu rānei ki te Rautaki i roto i ētahi ake rautaki hukihuki kei te whakamahia e rātou. Hei tauira, he whakapātanga tā Te Tāhuhu o te Mātauranga ki te Rautaki i roto i tā rātou Rautaki Akoranga Māori, Ka Hikitia: Te Whakatakoto he aha Ngā Mea Tuatahi i te Mātauranga ki te Māori2, he hukihuki tēnei kua whakapaitia.

3.10
Kua whakamahia anō e ngā pokapū ētahi kaupapa, me ngā kōkiri, pērā i te mahi tahi hei whakarite i ngā moni e whakapā ana ki te reo Māori e whakahaere nei rātou.

Ngā Wero mō ngā pokapū ārahi

3.11
I roto i tēnei tekiona, ka whiriwhiri mātou i ngā wero matua kei mua i ngā pokapū ārahi i a rātou e whakatutuki ana, e whakamahi ana i ā rātou mahere, whakamahere Rautaki rānei.

He wātaka whakawhāiti tuatahi

3.12
I whakahau te Rautaki kia oti ngā mahere whakamahinga Rautaki i nga pokapū ārahi, i mua o te 30 Pipiri 2004. I tautokotia e te Komiti Matua a te Pāremata tēnei wā kati i te 23 o Hōngongoi 2003, 11 marama i mua i te rā whakaotinga. Ko te hui tuatahi a te KARRM i tū i te 3 o Mahuru 2003.

3.13
He tino rerekē ngā pokapū ārahi toko ono, tētahi i tētahi. Hei tauira, he tino rerekē ngā pokapū i raro i ā rātou whāinga me ngā mana ture, ō rātou tūranga mahi ināianei i roto i ngā wāhi Rautaki kei raro i tā rātou mana whakahaere, me te whānuitanga o ā rātou arotahi ki te reo Māori i mua o te whakatinanatanga i te Rautaki.

3.14
Kāhore i te tika te wā, 11 marama noa iho hei whakatutuki i ngā mahere whakamahinga, me te mea nui, mō ngā pokapū kāhore i te kite i a rātou e ārahi ana i te wāhi reo Māori, kāhore anō kia hanga tikanga honohononga atu ki ngā kaiwhaiwāhi i roto i ō rātou wāhi mana whakahaere.

3.15
Kāhore ngā whakaritenga whakamahere, kua rārangitia i roto i te Rautaki i tuhia, ā, kāhore hoki te wātaka whakatutuki mahinga whakamahere mō ngā pokapū ārahi, i tautokona e te Komiti Matua a te Pāremata i runga i ngā tohutohu a TPK, i whakauru mai i ngā rerekētanga tohungatanga i roto i ngā pokapū. Kāhore hoki ngā whakaritenga, ngā wātaka rānei i whakamōhio ka pēwhea te tukunga wero ki ētahi o ngā pokapū ārahi ina pīkauria e rātou ngā tūranga mahi mō rātou i roto i te Rautaki. I tua atu, pērā i ngā whakamārama i te Wāhanga 2, kāhore i whakahāngaitia ngā tautoko me ngā ārahitanga, i whakawhiwhia e TPK i te wā whakamahere tuatahi, ki ngā pokapū takitahi. Koia nei katoa ngā take i uaua ai ki ngā pokapū ārahi te whakatutuki i ngā mahere Rautaki, me ngā whakamahere kounga iti i hangaia i mua o te wā kati.

3.16
Ka huri ngā mahi whakamahere hei whakahaere tukutukunga, kāhore i noho hei huarahi wātea e hono pono atu ai ki te Rautaki me te whakatau ka pēwhea ngā pokapū ārahi e whakatutuki i ā rātou whakamahinga.

3.17
Heoi, kua āhua ngohengohe haere ngā mahinga mō ngā pokapū ki te whakaoti i ā rātou kaupapa whakamahere Rautaki i runga i te wā. Kua whakaurua e te nuinga o ngā pokapū, kua mahi rānei ki te whakauru i ngā whakamahere Rautaki hei wāhanga o ā rātou Pānui Whāinga, o ētahi ake pukapuka whakamahere tūmatanui, pērā i te Rautaki Akoranga Māori. Kei te tautoko a TPK i tēnei mahinga ngohengohe ake.

Tūtohutanga 2
E tūtohu ana mātou kia whakaritea e ia pokapū ārahi tētahi kirimini mārama ki Te Puni Kōkiri mō ngā āhuatanga tino pai mō ia pokapū ki te whakatutuki i ngā whakahau whakamahere Rautaki Reo Māori me te whakapūmau kua tutuki i runga i ngā tikanga kei te kirimini.

He mea uaua ki ētahi o ngā pokapū te whakamārama i ō rātou tūranga hei kaiārahi i roto i ō rātou wāhi

3.18
Kia ārahi tika ai tētahi wāhi reo Māori, me whakatau ngā pokapū he aha ngā huanga mō ō rātou wāhi, me hono atu hoki ki ngā kaiwhaiwāhi, me whakapūmau kei te takoha atu ngā mahinga reo Māori ki runga i te rāngai, ki ngā huanga Rautaki rima-tau tōtika.

3.19
He mea ngāwari ake tēnei tūranga kaiārahitanga mō ētahi o ngā pokapū, ki te whakamārama atu, me te whakamahi, ki ngā māramatanga o ētahi ake pokapū. Kua mau kē ki ētahi o ngā pokapū te honohononga mārama ki ngā kaiwhaiwāhi e arotahi ana ki te reo Māori, me te mau tikanga hei whakamanawa i ngā kaiwhaiwāhi i roto i ō rātou wāhi, ki te takoha atu ki te Rautaki. Heoi, i te mahi tonu ētahi o ngā pokapū ki te hanga honohononga āhua-Rautaki ki ngā kaiwhaiwāhi ki roto i ō rātou wāhi reo Māori.

3.20
Ko Te Māngai Pāho te tauira o tētahi o ngā pokapū kua oti ngāwari noa iho te hono atu ki ngā kaiwhaiwāhi. Ko Te Māngai Pāho e tuku moni ana ki ngā kaiwhaiwāhi take nui i roto i te wāhi pāpāho (Ratonga Pouaka Māori, reo irirangi ā-iwi, me ngā Kaihanga hōtaka pouaka reo Māori). Ahakoa te Rautaki, he tūranga ārahi tāna i roto i te ao pāpāho reo Māori. Ka taea hoki e ia te whakaako i ōna kaiwhaiwāhi, hei tauira, mā te whakauru honohononga ki te Rautaki i roto i āna kanataraki whakawhiwhi moni.

3.21
Tēnā ko tēnei, ko Te Puna o Te Mātauranga te pokapū ārahi kua whakaingoatia mō ngā pūranga reo Māori, engari ko ia tētahi o ngā rōpū e whaiwāhi ana ki taua wāhi whānui. He kanorau te rāngai, ka kapi katoa ngā whare pupuri taonga me ngā whare whakaata, ngā whare pukapuka, ngā rōpū hitori, me ngā marae. Kāhore he mana a Te Puna Mātauranga o Aotearoa ki te whakahau, te arotake rānei i ērā atu rōpū. Engari, ko tōna honohononga ki ngā pokapū pērā i Te Papa, me ētahi atu whare pukapuka, he honohononga āhua hoatata, ngaio rānei. Nā reira, pērā i te tuhinga kei roto i te mahere whakamahinga hukihuki, me whai te Te Puna Mātauranga o Aotearoa ki te mahi ngātahi ki ōna kaiwhaiwāhi, me te whakamahi i runga i ngā rawa tohatoha ki ngā wāhi ka taea. I te whakaaro Te Puna Mātauranga o Aotearoa ki te mahi tahi ki Te Rua Mahara o te Kāwanatanga, me Te Papa ki te whakauru i tētahi huanga Rautaki torowhānui ki roto i ā rātou Pānui Whāinga, hei āhua mahi e pakari ake ai te whakarite tikanga me te mahi ngātahi ki runga i te rāngai.

3.22
Kei te kauneke whakamua a TPK me ērā atu pokapū ārahi ki te hanga i tētahi māramatanga torowhānui, arā, he aha te māramatanga mō ngā kupu “ārahi ana i te rāngai” mō ia pokapū ārahi. Kua whakaae a TPK ki te tautoko i te mahinga ngātahi ki ngā kaiwhaiwāhi kei ia wāhi, ina pīrangi ngā pokapū ārahi ka pai tēnei.

3.23
He uaua motuhake tā te Manatū Taonga i roto i tāna tūranga kaiārahitanga rāngai. Kei te kī te mahere hukihuki a te Manatū, ka whakatairanga ia i te taurima o te Rautaki ki roto o Toi Aotearoa, (he mauri Karauna ko te Manatū te tari whakahaere) me Te Matatini (he rōpū ehara i te rōpū-kāwanatanga i mohiotia i mua ko te Aotearoa Traditional Māori Performing Arts Society. E haere wehe ana a Toi Aotearoa me Te Matatini kei waho o te Manatū, me te mana whakahaere i ā rātou ake kaupapa, me ngā tukunga hōtaka. I raro i te Ture Mauri Karauna 2004, ka taea e te Manatū te whakahau i Toi Aotearoa ki te whai whakaaro atu ki ngā kaupapa here kāwanatanga. Heoi, kei roto i te ture whakatū i a Toi Aotearoa e kī ana, “ kia kaua te Minita e hoatu whakahau ki Toi Aotearoa e pā ana ngā take tikanga”.3 I waenga i tā mātou arotake, i whakamōhio mai te Manatū ehara ko te whakahoutanga i te reo Māori i te take matua o Toi Aotearoa, o Te Matatini rānei, ā, kāhore he moni tāpiri i whakawhiwhia mō ngā pokapū hei whakamahi i ētahi atu mahinga āhua-reo Māori.

3.24
I roto i tēnei horopaki, i kī te mahere hukihuki a Te Manatū Taonga māna e whakapūmau kia whakaarohia te Rautaki hei wāhanga o ngā whiriwhiringa whakamahere ā-tau a Toi Aotearoa me Te Matatini. E kī ana anō te mahere hukihuki, ka urupare te Manatū ki aua pokapū, ka arotake i te kauneketanga i runga i te wā. E tika ana ēnei mahinga i raro i te horopaki ture. Heoi, kua whakaatu mai te Manatū ki a mātou, ahakoa i kōrero tahi ia ki Toi Aotearoa me Te Matatini i te tīmatanga, mō te Rautaki, iti noa iho ngā kōrerotanga mō te Rautaki mō tētahi wā roa. I whakaarohia e te Manatū, mā tētahi mahere kua tautokona e whakamārama te kaupapa honohono atu ki āna pokapū, me te tautoko ki te whakamahi hāngai atu i te Rautaki.

3.25
Ki ō mātou whakaaro, kia kaha kē ake te Manatū Taonga ki te whakatinana i tana mahere hukihuki. I whakaae te Manatū tōna tikanga me mahi kaha ia ki te tautoko i tētahi mahere ki TPK, me te āta whakaaro hōhonu ake me pēwhea e mahi pai ai ki Toi Aotearoa me Te Matatini, ki te whakamanawa i te hāngaitanga i waenga i ngā mahinga āhua-reo Māori e mahia ana e aua pokapū, me ngā whāinga a te Rautaki.

Tūtohutanga 3
E tūtohu ana mātou kia hono kaha ake Te Manatū Taonga ki ngā kaiwhaiwāhi take nui ki roto i te wāhi toi reo Māori ki te whakamanawa haerenga ngātahi i waenga i ngā mahinga āhua reo Māori a ngā kaiwhaiwāhi, me ngā whāinga 25-tau a Te Rautaki Reo Māori.

Te kore whakahau tutuki i raro i te Rautaki

3.26
E whakahau ana te Rautaki i a TPK ki te arotake ngā kaunekenga pokapū ārahi ki te hanga me te whakamahi whakamahere Rautaki. He mauri Karauna a Te Taura Whiri me Te Māngai Pāho, e kōrero auau nei ki a TPK (tā rātou tari whakahaere) mō ā rātou whakamaheretanga me ngā whakamahinga whānui. Ko TPK e arotake ana i ngā tautukunga a ēnei pokapū ki te Rautaki hei wāhanga o āna whakawhitinga kōrero. He iti iho ngā āhuatanga a TPK hei whakamanawa i ērā atu pokapū ārahi ki te whakatutuki i ā rātou ake mahi whakamahere.

3.27
Kāhore he pūtea, he āhuatanga rānei, o ētahi o ngā pokapū ārahi, hei whakamahi i te whakapūmau ka takoha atu ngā mahinga āhua reo Māori o ngā kaiwhaiwāhi i roto i ō rātou wāhi, ki ngā whāinga Rautaki. I runga i tēnei, e oti pai ai ngā whakamahinga o te Rautaki, me mārama tonu ngā pokapū ārahi ki ngā haumitanga o ngā whāinga Rautaki ki roto i ā rātou ake whāinga, take tuatahi, me ā rātou mahinga.

Tūtohutanga 4
E tūtohu ana mātou kia mahi tahi a TPK me ērā atu pokapū ārahi ki te tautuhi me pēwhea ia pokapū ārahi e whakaako i ngā kaiwhaiwāhi kei roto i tāna rāngai kia hāpaitia e rātou ngā whakamaheretanga me ngā whakamahinga Rautaki Reo Māori.

Te tautuhi i ngā huanga rima-tau

3.28
I whakatūria e te Rautaki ngā whāinga 25-tau e rima mō te reo Māori (tirohia a Tāpiritanga 1). E whakahau ana te pou tarāwaho whakamahere o te Rautaki i ngā pokapū kia hangaia ngā huanga rima-tau, whāinga wā poto, ka takoha atu ki te whakatinana i ngā whāinga 25-tau. Tōna tikanga mā ngā mahere whakamahinga tūtahi, ngā mahi whakamahere o ngā pokapū ārahi rānei, e whakaatu, mā roto i ngā wawao e hono ana ki ngā huanga rima-tau nei, ka pēwhea ngā pokapū, me ngā kaiwhaiwāhi, kei roto i ngā wāhi mana whakahaere a ngā pokapū, e takoha atu ki ēnei whāinga taumata-teitei.

3.29
He mea whakahirahira kia mārama ngā huanga taumata pokapū, me ngā huanga taumata rāngai, hei whakaatu i te piriponotanga a ngā pokapū ki te Rautaki, hei arataki i ā rātou mahi, hei tuku i ngā pokapū ki te whakahaere whiriwhiringa arotahi mō te mahi tahi ki ngā kaiwhaiwāhi i roto i ō rātou rāngai.

3.30
E tāpiri ana ki ngā whakamahere Rautaki a TPK, a Te Taura Whiri i te Reo Māori, a Te Māngai Pāho, ko ngā huanga e pātata ana ki ngā whāinga Rautaki. Heoi, kāhore i tautuhitia e ērā atu pokapū ārahi tokotoru ngā huanga Rautaki i roto i ā rātou whakamaheretanga. Ko te tautuhi i ngā huanga koia nei tētahi o ngā wāhi tuatahi e hiahia ana a TPK ki te whakamahi i roto i te aromatawai o te Rautaki i te tau 2008/09.

Whakahaere mō ngā huanga torowhānui

3.31
Ko te mahi a ngā pokapū hei kaiārahi o ō rātou wāhi mana whakahaere, ko te tautuhi i ngā huanga me te mahi tahi ki ō rātou kaiwhaiwāhi ki te whakatutuki i ērā huanga. Mō te nuinga o ngā huanga me whaiwāhi atu hoki ngā takoha o ngā kaiwhaiwāhi i roto i te rāngai, me ō te pokapū ārahi. Hei tauira, me whiwhi takoha te Puna Mātauranga o Aotearoa, mai i Te Papa me Te Rua Mahara o te Kāwanatanga, me ērā atu pokapū, kia kauneke nui tonu ngā mahinga i roto i te wāhi pūranga reo Māori.

3.32
I runga i te tūranga o ngā kaiwhaiwāhi ki te whakatinana i ngā huanga, ko te whakaaro o TPK me tau ki ngā pokapū te mahi pono ki te whakawhiwhi kaiārahitanga me te whakarite mahinga ki roto i te rāngai, kāhore ki te mahi pono mō te whakatinana i ngā huanga e rātou anake. Me tō mātou mōhio ko tēnei rerekētanga e rite ana ki ngā tohutohu i tuhia e te Kōmihana o ngā Tari Kāwanatanga i te tau 2003, Managing for Outcomes: Guidance for Departments.

3.33
I roto i ētahi wāhi tērā he painga mō ngā pokapū ārahi ki te mahi tahi ki runga i te huanga tohatoha e whaiwāhi ana ki ngā wāhi o te mana whakahaere. Hei tauira, ka taea e te Tāhuhu o te Mātauranga me Te Puna Mātauranga o Aotearoa te mahi tahi atu tētahi huanga torowhānui hei whakawhiwhi i ngā rawa akoranga reo Māori.

Tūtohutanga 5
E tūtohu ana mātou kia mahi tahi a Te Puni Kōkiri me ērā atu pokapū ki te hanga huanga Rautaki Reo Māori rima-tau kia whiwhi i tētahi arotahi mō ngā mahinga pokapū ārahi me ngā kaiwhaiwāhi, ki ngā wāhi katoa o ngā mana whakahaere.

Tūtohutanga 6
E tūtohu ana mātou kia tautuhia e ngā pokapū ārahi ngā huanga tohatoha e tika ana kia tautuhia.

Ngā uauatanga ki te whakatakoto whāinga

3.34
I te ngoikore ngā pokapū ki te whakatakoto whāinga hei tautoko i ā rātou huanga.

3.35
I te tīmatanga, i hangaia e TPK tētahi takotoranga whāinga rima-tau hukihuki mō ngā pokapū hei whakamahi i roto i ā rātou whakamahere. Kāhore i whakamahia e ngā pokapū ārahi ngā whāinga nei i roto i ā rātou whakamahere. Kāhore a TPK i kauneke āna mahinga hanga whāinga mō te tīmatanga o ngā whakamahere Rautaki, i te mea kāhore i te rawaka ngā pārongo mō te āhuatanga o te reo Māori, i ngā otinga rānei o ngā mahinga kāwanatanga, hei hanga whāinga whai kiko.

3.36
Hei wāhanga o āna mahi aromatawai i te oranga o te reo Māori, e hiahia ana a TPK ki te whakahaere rangahau e hua ake ai he pārongo atu anō hei tūāpapa i ngā whāinga mō te wā whakamahere Rautaki 2008-13.

3.37
Mā ngā whāinga mārama, e taea te whakaine, e hono ana ki ngā huanga, e whakatakoto huarahi hei whakaine i te hāngaitanga o te whakamahinga i te Rautaki.

Tūtohutanga 7
E tūtohu ana mātou kia mahi tahi a Te Puni Kōkiri me ērā ake pokapū ki te hanga i ngā whāinga rima-tau, ki te whakaine atu ki ngā huanga rima-tau, ka whakatāpiritia ēnei whāinga ki ngā whakamaheretanga kei mua.

Te kore rawa kua oti te whakaingoa mō ngā whakamaheretanga me ngā whakamahinga Reo Māori, me ngā take matua e taupatupatu ana

3.38
I utaina e te Rautaki tētahi mahinga taumaha hou ki runga i ngā pokapū ārahi, arā, ērā pokapū kāhore i te whakaaro ko rātou i te ārahi i tētahi o ngā wāhi reo Māori. Kāhore hoki te Rautaki i te whiriwhiri, i te inerahi rānei i ngā hīraunga rawa pūmanawa nohopuku mō TPK, mō ērā atu pokapū ārahi rānei, mō te whakahaere i ngā whakamaheretanga me ngā whakamahinga e hiahiatia ana hei whakatutuki i te Rautaki. Heoi, i whakatau te Komiti Matua a te Pāremata kia tautuhia ngā take moni, me ētahi atu take e pā ana, mā roto i ā rātou whakaritenga whakamahere, ka whakahaeretia ēnei take mā roto i ngā whakaritenga tahua moni, whakamahere, me ngā tari.

3.39
Kāhore ngā pokapū katoa i honohono i ā rātou whakamaheretanga Rautaki ki ārātou whakamahinga pakihi. Tērā ko te whakawehenga o ngā whakamaheretanga Rautaki me ngā whakamahinga pakihi a ngā pokapū, koia nei i pōturi haere ai ngā mahi, i te mea kua wareware pea ngā pokapū ki ngā mahinga Rautaki, kua waiho rānei hei kaupapa mahi iti noa.

3.40
I tā mātou kōrerotanga ki ngā pokapū ārahi, he aha kāhore i kore ai e oti ā rātou whakamaheretanga me ngā whakamahinga Rautaki, ko te whakautu a ētahi, nā te iti tonu o ngā rawa.

3.41
I kī mai tētahi o ngā pokapū, ahakoa kāhore i taka te Rautaki i te mahere mahi, i puta ētahi mahi taumaha ake hei take tuatahi. Te kī a tētahi ake pokapū ārahi, ehara ko te whakahoutanga i te reo Māori tētahi o ā rātou take tuatahi. I whakaaro taua pokapū ko te mahi tuatahi ko te whakatutuki i ngā whakahau o tā rātou Pānui Whāinga, ā, he hē rawa te hiahia kia whakaotia tērā mahi tāpiri, te ārahi i tētahi o ngā rāngai reo Māori me te kore rawa ake.

3.42
I tau mai ki runga i ētahi pokapū te ngarotanga o te mātauranga pūtahi mō te Rautaki nā te whakawhitinga o ngā kaimahi ki mahi kē, ka ngaro anō te kaunekenga o ā rātou mahinga. I runga i tēnei te āhua nei kāhore te pokapū i whakaaro i te whakamaheretanga kairīwhi hei whakapūmau te rere tonu o ngā mahi ki runga i te Rautaki; kāhore anō rātou i whakarewa i te whakamahere me te whakahaere i tā rātou tūranga kaiārahitanga.

3.43
I whakatauria e te Komiti Matua a te Pāremata ngā tūranga mahi mō ngā pokapū ārahi mō te Rautaki ki a rātou katoa. I runga i tēnei, kei ngā pokapū ārahi te mana whakahaere ki te whakamahi i ngā whakahau o te Rautaki, me te arotahi atu ki te Rautaki i waenga i ā rātou whakaritenga whakamahere, me te tohatoha rawa. Kei ngā pokapū anō te mana whakahaere whānui ki te whakatūpato i ngā Minita mehemea he aukati rawa, he aukati ake rānei e whakararu ana i ā rātou mahi ki te whakatutuki i ngā whakahau a te Komiti Matua a te Pāremata, ā, mehemea koia nei te take kāhore rātou i whakatutuki i ngā whakamahinga o te Rautaki, ko tōna tikanga me whakatūpato atu ki ngā Minita.

3.44
I ētahi o ngā mahinga, i tohu ngā pokapū ki te whakarite mahinga tuatahi ki ētahi o ngā wāhi mana whakahaere, ki runga ake i ngā whakamahinga kei ētahi ake wāhi. Hei tauira, kua oti i Te Taura Whiri ngā mahinga whakamahere e pā ana ki te whakawhiwhi ratonga tūmataiti, i roto i te reo Māori. Ki ngā kaimahi a TPK me Te Taura Whiri i te Reo Māori (e whai mana ngātahi ana mō tēnei wāhi) he take tuatahi whakararo tēnei kei raro iho i ā rātou ake mahi whakahaere, i te mea he iti iho te takohatanga atu ki te whakahoutanga i te reo Māori tēnā i ētahi atu mahinga.

3.45
Kei te whakaaroaro a TPK ki te pānui whakamōhio i te tūranga take tuatahi o ngā wāhi mana whakahaere 10, hei wāhanga o te aroturuki 2008/09 kua maheretia mō te Rautaki. Mā tēnei ka āhua mārama kē atu ngā mahinga e tino whai tikanga ana mō te whakahoutanga reo, ā, me mātua whakamahi, ka tau ko ngā mahinga take tuarua, ka whakatutukia i ngā wā ka taea.

Tūtohutanga 8
E tūtohu ana mātou me mahi tahi ngā pokapū ārahi me Te Puni Kōkiri ki te aromatawai i ngā mahi kei ia pokapū ki te whakatutuki hāngai i te Rautaki Reo Māori, me ngā rawa e hiahiatia ana hei whakatutuki i aua mahi.

Tūtohutanga 9
E tūtohu ana mātou me whakaaro e ngā pokapū ārahi me pēwhea rātou e whakawātea i ngā rawa e hiahiatia ana hei whakamahi i Te Rautaki Reo Māori, me te whakamōhio atu ki ō rātou Minita mehemea kāhore ngā rawa i te rawaka.

Tūtohutanga 10
E tūtohu ana mātou kia whakatakototia ngā take tuatahi o ngā wāhi 10, o te mana whakahaere kāwanatanga mō te whakahoutanga reo kua rārangitia e te Rautaki Reo Māori, hei wāhanga o te aromatawaitanga kua maheretia i te Rautaki Reo Māori hei te tau 2008/09.

1: Te Puni Kōkiri me Te Taura Whiri i te Reo Māori (2003), Te Rautaki Reo Māori - The Māori Language Strategy, te Manatū mō te Whanaketanga Māori, Te Whanganui ā Tara, whārangi 34.

2: Te Tāhuhu o te Mātauranga (2006) Ka Hikitia: Te Whakatakoto he aha Ngā Mea Tuatahi i te Mātauranga ki te Māori, Te Whanganui ā Tara, whārangi 24.

3: Te Ture Toi Aotearoa 1994, tekiona 7(3).

kei runga